Adriaen Hanneman, Portret van Johan de Witt, 1657 (uitsnede). Stichting Teding van Berkhout.

Het Dordrechts Museum wijdt in zijn 400-ste geboortejaar een indrukwekkende tentoonstelling aan het leven van Johan de Witt, die andere vader des vaderlands. Wie was deze onverschrokken staatsman privé? En wat vertelt de kunstgeschiedenis over de woelige tijden waarin hij zich als echtgenoot, politicus en opperbevelhebber van de Nederlandse oorlogsvloot staande moest zien te houden?

Aan de hand van onder meer zijn duizenden brieven en met tal van zeventiende-eeuwse schilderijen uit diverse Europese collecties eert het Dordrechts Museum de allicht beroemdste oud-inwoner van de stad. Combineer een bezoek aan De wereld van Johan de Witt, 1625-1672 (tot en met 26 oktober 2025) met een bijpassend hotelarrangement van Villa Augustus. Meer over deze speciale aanbieding onder aan dit verhaal.

Adriaen Hanneman, Portret van Wendela Bicker, 1657. Stichting Teding van Berkhout.

De Witt en de vele vrouwen rondom hem

In juli schreven we op hier al eerder over deze tentoonstelling, die zich nog het best laat genieten als je je van tevoren (weer) enigszins hebt verdiept in de persoon van De Witt, de woelige periode tijd waarin hij leefde en de daarmee samenhangende bestuurlijke en krijgshaftige uitdagingen waarvoor hij als raadpensionaris stond. 

Wat dat laatste betreft: de zalen waarin ‘De wereld van Johan de Witt’ uit de doeken wordt gedaan, hangen vol met oorlogstaferelen, met schilderijen van deze en gene imposante vlootschouw, met formele portretten van meneer zelf, en met meer of minder huiselijke inkijkjes van de hand van beroemde schilders (een Jan Steen, een Rembrandt) uit de Gouden Eeuw. Maar intrigerend zijn toch vooral de in de tentoonstelling opgenomen beeltenissen van de vrouwen die deel uitmaakten van omvangrijke netwerk van familie, vrienden, kennissen en zakelijke contacten dat staatsman De Witt met duizenden brieven nauwgezet onderhield.

Een brievenboek

Hoewel je in de bij de tentoonstelling verschenen catalogus (uitgeverij W Books, € 29,95) alvast het nodige over een aantal van die dames in de kringen van De Witt te weten komt, is het aanbevelenswaardig om er voorafgaand aan je museumbezoek ook het boek van Ineke Huysman en Roosje Peeters (Vrouwen rondom Johan de Witt, uitgeverij Catullus, € 29,99) bij te pakken. 

Achter die altijd wat bleke, ingetogen en dienstige blikken waarmee zij indertijd door de kunstenaar van dienst werden geportretteerd, houden zich wel degelijk echte karakters en sterke persoonlijkheden verscholen. Anders dan veelal op die schilderijen laten ze in de brieven die over en weer met De Witt werden uitgewisseld zien dat ze met pit, empathie, maatschappelijke betrokkenheid en een gezonde dosis verstand hun partijtje meebliezen in de Gouden Eeuw.

Streng, niet intelligent, niet mooi

In de voorheen altijd door mannen gedomineerde (kunst)historische wetenschap is dat lange tijd op z’n minst irrelevant gebleken, omdat die zich nauwelijks interesseerden voor de levens van deze vrouwen, zo schrijft historica Els Kloek in het voorwoord van dat boek. 

Als ze al in een wetenschappelijke publicatie over het voetlicht traden dan steevast op denigrerende of clichématige wijze. Het betrof dan ofwel in stemmig zwart geklede ‘strenge matrones’, ofwel ze waren anderszins de moeite van het vermelden niet waard. Ze was ‘noch mooi, noch bijzonder intelligent, noch ontwikkeld’, concludeerde bijvoorbeeld de beroemde hoogleraar en historicus Jan Romein ooit over Johans de Witts echtgenote Wendela Bicker, en daarmee was dan simpelweg de kous af.

Maar kijk aan, uit de tentoonstellingscatalogus en het boek van Huysman en Peeters komt een heel andere first lady van de Republiek naar voren dan de Wendela die Romein van dat voetstuk haalde. En hetzelfde mag gelden voor al die overige vrouwen met wie De Witt op beleefde, zorgzame en dikwijls tegelijkertijd ook vertrouwelijke en intieme toon correspondeerde.

De gebroeders De Witt in de gevangenis, Simon Opzoomer, 1843. Collectie Museum Boijmans Van Beuningen.

Voordat hij in 1672 samen met zijn broeder Cornelis door gepeupel werd vermoord, schreef hij in totaal 25.000 brieven, waarvan er tweehonderd aan vrouwen waren gericht. Op hun beurt verstuurden zeker 125 verschillende vrouwen samen 500 brieven aan hem, met in de toptien van de veelschrijfsters onder meer zijn zussen Johanna (52 stuks) en Maria (23), echtgenote Wendela (26), dochter Anna (17) en vriendin Sophia Margaretha van Nassau-Siegen (11). 

Voor de brievenbundel van 350 pagina’s selecteerden de samenstellers  er 25 van een vrouw aan De Witt, en vier van hemzelf aan iemand van de andere sekse. Allen waren afkomstig uit een dwarsdoorsnede van de bevolking, van de adelstand tot die van de bedienden. De aangekaarte onderwerpen varieerden van financiële beslommeringen, aanbevelingsverzoeken en de opvoeding van de kinderen tot meer of minder bedekte liefdesverklaringen en gepaste frivoliteiten.

Portret van Amalia Margaretha van Brederode, Gerard van Honthorst, ca. 1660.

Amalia 

Behalve in zijn correspondentie met Wendela (een vast onderdeel van de ‘vrijage’, het omstandige ‘verdere kennismakings’-ritueel bij geliefden van goeden huize), beoefende De Witt laatstgenoemd brievengenre ook met Sophia van Nassau, de 15 jaar oudere vlam met wie hij het op z’n 28-ste kort aanlegde, en met Amalia Margaretha van Brederode.

‘Grootmeesteres’ Amalia leidde met haar zusje Anna Trajectina (‘Treesje’) de ‘Orde van de Vereniging van de Vrolijkheid’. Jonge mannen en vrouwen die er lid van wensten te worden, moesten bij de ballotage bewijzen dat ze konden lachen, dansen, huppelen en lol maken. ‘Ter afsluiting werd de kandidaat door beide dames gekust, kreeg hij of zij een kneepje in de neus en moest hij of zij hippend als een mus de kamer verlaten.’

In de tentoonstelling in het Dordrechts Museum hangt ook het portret van Amalia van Gerard van Honthorst, en los nog van alles wat je in 'Vrouwen rondom Johan de Witt' over d’r hebt gelezen: het is in deze context het meest fascinerende portret  van allemaal. Het toont de uitzondering die de regel bevestigde. Met die spottende en ook wat hooghartige blik (en oké, dat diepste décolleté van allemaal) lijkt Amalia lak te hebben aan de bescheidenheid en waardigheid die deftige vrouwen op een schilderij in opdracht dienden uit te stralen.

Taalkundig kan het weliswaar niet, maar het was ook op voorhand lik op stuk voor de heren-kunstcritici en -historici die haar en de haren op het De Witt-tableau klaarblijkelijk niet zo de moeite waard vonden.

Het De  Witt-hotelarrangement van Villa Augustus

Het Dordrechts Museum staat in het 400e geboortejaar stil bij het leven van Johan de Witt, een van de belangrijkste en bekendste politici uit de Nederlandse geschiedenis.

Boek een kamer in Villa Augustus en bezoek de tentoonstelling “De wereld van Johan de Witt” in het Dordrechts Museum. Het arrangement bestaat uit een overnachting inclusief ontbijt voor twee personen, gratis gebruik van twee fietsen en twee entreebewijzen voor het museum.

Bovendien ontvangt u de catalogus ‘De wereld van Johan De Witt 1625-1672’ en koffie met een taartje in het restaurant van Villa Augustus. Het arrangement kan hier online worden geboekt. Let op: het Dordrechts Museum is op maandagen gesloten.